وصیت‌

یکی از مستحبات سفر، وصیت کردن پیش از سفر است. در گذشته مسافرت همیشه با خطر همراه بوده است، راه‌های بد و ناهموار، دزدان مسلح، نبود بهداشت، ناامنی راه‌ها و نداشتن امکانات مناسب بین راهی، همیشه تلفات انسانی زیادی را به دنبال داشته که نمونه‌های آن را در سفرنامه‌ها می‌توان یافت. در عصر حاضر نیز که بسیاری از مشکلات گذشته حل گردیده، مسائل دیگری از قبیل سیل و زلزله، نقص فنی هواپیماها و اتومبیل‌ها، خطاهای نیروی انسانی و رانندگان هنگام رانندگی، تصادف اتومبیل ‌ها با یکدیگر و با عابران پیاده و غیره امنیت را از انسان ‌ها سلب کرده است. از این رو اسلام به مسافران توصیه کرده است تا پیش از سفر، وصیّت ‌نامه ‌ای تنظیم و مسائل خود را در آن به صورت شفاف بیان نمایند.
بر این اساس رسول خدا حضرت محمد (ص) درباره اهمیّت وصیّت فرموده اند: ما یَنْبَغی لِامْرَءٍ مُسْلِمٍ انْ یَبیتَ لَیْلَةً الّا وَوَصیّتُهُ تَحْتَ رأسِهِ؛ بر انسان مسلمان سزاوار نیست شب سر بر بالین بگذارد مگر آن که وصیّت ‌نامه او زیر سرش باشد؛ و در حدیثی دیگر بیان داشته اند: مَنْ ماتَ بِغَیْرِ وَصِیَّةٍ ماتَ میتَةً جاهلیَّةً؛ کسی که بدون وصیت بمیرد، به مرگ جاهلی مرده است.

از این رو امام صادق (ع) به مسافران توصیه فرموده اند: مَنْ رَکِبَ راحِلَةً فَلْیوُصِ؛ کسی که بر مرکبی (وسیله نقلیه ‌ای) سوار می‌شود، باید وصیت کند. نیز امام علی بن موسی الرضا (ع) به مسافران و زائران توصیه می فرمایند: وَاجمَعْ اهلَکَ وَصَلِّ رَکْعَتَین، و مجِّدِ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ، وَ صَلِّ عَلَی النَّبی صلی الله علیه و آله وَ ارْفَع یَدَیکَ الَی اللَّهِ تَعالی وَ قُلْ: اللّهُمَّ انّی اسْتَودِعُکَ الیومَ دینی وَ نَفْسی وَ مالی وَ أهلی وَ وَلَدی وَ جَمیعِ جیرانی وَ اخوانِنَا المُؤْمنین، الشَّاهد مِنّا وَ الغائب عَنّا؛ هنگام حرکت، خانواده خود را جمع نموده و دو رکعت نماز بگزار و خداوند عزوجل را تمجید کن و بر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) درود بفرست. آنگاه دو دستت را به سوی خداوند بلند کرده و بگو: بار خدایا؛ امروز دینم، جانم، مالم، خانواده‌ام، فرزندانم و همه نزدیکان و همسایگان و برادران ایمانی ‌ام، آنان که هستند و آنها که حضور ندارند، همه را به تو می‌سپارم. همچنین در روایت دیگری هم آمده است: وَاحْسَنْتَ الوَصِیَّةَ لِانَّکَ لاتَدری کَیفَ یَکُونُ، عَسی انْ لاتَرْجِعَ مِنْ سَفَرِکَ؛ وصیت ‌نامه را دقیق تنظیم کن، چرا که تو از آینده خبر نداری و نمی‌دانی چه اتفاقی رخ خواهد داد، شاید از این سفر بازنگشتی.

انتخاب همراه‌

رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) پیوسته به مسافران سفارش کرده ‌اند که تنها به مسافرت نروند و پیش از سفر، برای خود همراهی انتخاب کنند تا همدیگر را در لحظات حساس سفر یاری داده، از خستگی و تنهایی به درآیند و مددکار یکدیگر باشند. حضرت محمد (ص) در این باره فرموده اند: الرَّفِیقَ ثُمَّ السَّفَرَ؛ اوّل انتخاب رفیق و همراه، سپس مسافرت.
همچنین امام صادق (ع) به نقل از پدران خود، از علی بن ابی‌طالب (ع) نقل فرموده اند: مردی نزد رسول خدا (ص) آمده و عرض کرد: می‌خواهم خانه ‌ای بخرم، چه دستور می‌دهید؟ در میان کدام یک از قبیله «جهینه»، «مزینه»، «ثقیف» و یا «قریش» خانه تهیه کنم؟ حضرت به او فرمود: الْجَوارُ ثُمَّ الدَّارُ وَالرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَر؛ ابتدا همسایه سپس خانه و اول رفیق سپس سفر.
همچنین علی بن ابی‌طالب (ع) در نهج البلاغه به امام مجتبی (ع) می‌فرماید: سَل عَنِ الرَّفیق قَبلَ الطَّریق؛ پیش از راه و حرکت، از همراه پرسش کن؛ و نیز به نقل از امام کاظم (ع)، یکی از وصایای رسول خدا (ص) به علی بن ابی ‌طالب (ع) این بود: لا تَخْرُجْ فِی سَفَرٍ وَحْدَکَ، فَإِنَّ الشَّیْطَانَ مَعَ الْوَاحِدِ، وَ هُوَ مِنَ الاثْنَیْنِ أَبْعَدُ؛ به تنهایی مسافرت مکن؛ زیرا شیطان همراه فردِ تنها است و او (شیطان) از دو نفر دورتر است.
نیز در حدیث دیگری، رسول خدا (ص) سه نفر را لعنت کرده است: الْآکِلَ زَادَهُ وَحْدَهُ وَ النَّائِمَ فِی بَیْتٍ وَحْدَهُ وَ الرَّاکِبَ فِی الْفَلاةِ وَحْدَهُ؛ کسی که تنها غذا بخورد و آن‌کس که تنها در خانه ‌ای بخوابد و کسی که در دشت، به تنهایی سفر کند.

از مجموع این روایات می‌توان دریافت که پیشوایان دینی، مردم را از تنها سفر کردن منع و آنان را به مسافرت دسته ‌جمعی ترغیب نموده‌اند. بدیهی است کسی که بر اساس ضرورت، گاهی مجبور می‌شود تنها غذا بخورد یا در خانه‌ای تنها بخوابد و یا تنها سفر کند، هرگز مورد لعن قرار نمی‌گیرد. بلکه تنها کسانی که می ‌توانند و چنین نمی ‌کنند، مخاطبان این روایت‌ می باشند.

صدقه

مستحب است مسافر هنگام حرکت صدقه دهد و با نیکی به مردم، سفر را آغاز کند. امام صادق (ع) در این زمینه فرموده‌اند تَصَدَّقْ وَاخْرُجْ ایَّ یَوْمٍ شِئْتَ؛ صدقه دهید و هر روزی خواستید حرکت نمایید.
همچنین زید زرّاد می‌گوید: از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: هرگاه یکی از شما از منزل خارج شود، پس صدقه دهد و بگوید: اللَّهُمَّ أَظِلَّنِی تَحْتَ کَنَفِکَ وَ هَبْ لِی السَّلَامَةَ فِی وَجْهِی هَذَا ابْتِغَاءَ السَّلَامَةِ وَ الْعَافِیَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ وَ اصْرِفْ عَنِّی أَنْوَاعَ الْبَلَاءِ اللَّهُمَّ فَاجْعَلْهُ لِی أَمَاناً فِی وَجْهِی هَذَا وَ حِجَاباً وَ سِتْراً وَ مَانِعاً وَ حَاجِزاً مِنْ کُلِّ مَکْرُوهٍ وَ مَحْذُورٍ وَ جَمِیعِ أَنْوَاعِ الْبَلَاءِ إِنَّکَ وَهَّابٌ جَوَادٌ مَاجِدٌ کَرِیمٌ. پس صدقه و این دعا موجب می‌شود تا خداوند شما را از بلاهای زمینی و آسمانی حفظ کند.
به این نکته مهم نیز باید توجه داشت که گرچه صدقه گیرنده فرد فقیر و مسکین است، لیکن گیرنده اصلی خداوند است وصدقه دهنده در حقیقت، با خدا معامله کرده و چند برابر آن در دنیا و آخرت، پاداش دریافت خواهد کرد. بر این اساس امام صادق (ع) بیان داشته اند: همانا خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: هیچ چیزی نیست مگر آن که، کسی را مأمور کرده‌ام تا آن را بگیرد، جز صدقه که آن را خود دریافت می‌کنم.

منابع:

1-علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج 6: 333؛ ج62: 269؛ ج 80: 329.
2-شیخ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج 9: 393؛ ج 11: 375؛ ج 19: 257.

3-فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج 4: 61.

4-قاضی‌عسکر، آداب سفر و زیارت عتبات عالیات: 29-32، 37-39، 43-45.