در حاشیه پایتخت، در متن فاجعه غفلت از سرنوشت میلیون‌ها حاشیه نشین در سایه هراس زلزله تهران

زلزله‌های کوچک ومتوسط در حاشیه کلان شهر تهران همواره به عنوان زنگ خطری برای زلزله احتمالی پایتخت تلقی شده‌اند بی آن که کمتر مدیری در استان به این واقعیت فکر کند که مناطق حاشیه‌یی تهران با چند میلیون نفر جمعیت خود می‌توانند بستر فاجعه‌ای بزرگ با ابعادی چند برابر زلزله بم باشند و از سوی دیگر با سرازیر کردن سیلی از مهاجران مناطق فقیرنشین حاشیه، تهران را هم با شرایطی دشوار و مشکلات عدیده مواجه کنند.

دکتر مهدی زارع، دانشیار پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایسنا با اشاره به زلزله 4.6 ریشتری شامگاه سوم شهریور ماه جاری در فیروزکوه و زلزله 4.1 ریشتری 22 مرداد ماه در منطقه جوادآباد در جنوب شرق ورامین گفت: زلزله سوم شهریور فیروزکوه در ساعت 22 و 6 دقیقه و 33 ثانیه در فاصله 120 کیلومتری شرق تهران رخ داد. کانون این زلزله در جنوب محل تغییر روند پهنه گسل مشا از شمال غرب - جنوب شرق در البرز مرکزی و غربی به روند شمال شرق - جنوب غرب در شرق البرز در 25 کیلومتری جنوب غرب فیروزکوه بود.

وی با بیان این که این زلزله ممکن است با فوجی از پس لرزه ها در روزهای آینده همراه باشد، حس شدن این زلزله در تهران خصوصا توسط ساکنان طبقات بالای ساختمان‌ها را با توجه به فاصله حدود 100 کیلومتری از کانون زلزله طبیعی دانست و گفت: حس شدن زلزله در تهران ربطی به انتقال زلزله به گسل‌های تهران ندارد اگر چه خطر زلزله در تهران همواره بالاست.

زارع خاطرنشان کرد: شامگاه پنج شنبه 22 مردادماه هم زلزله ای در ساعت 23 و 12 دقیقه زلزله دیگری در محدوده روستای قلعه بلند بخش جوادآباد به وقوع پیوست که بر خلاف زلزله فیروزکوه به دلیل کم جمعیت بودن کانون زلزله و بزرگی نه چندان زیاد آن تنها توسط تعداد معدودی حس شد. این زلزله با پیش لرزه‌ای با بزرگی 3 در فاصله یک دقیقه قبل از رخداد اصلی و پس لرزه‌های متعدد همراه بوده که با توجه به وجود گنبدهای نمکی در منطقه فوج زمین لرزه‌ها در منطقه رخداد زمینلرزه ها به صورت فوج گونه به دلیل تغییرشکل تدریجی در گسلهای منطقه قابل توجیه است.

دکتر مهدی زارع

وی تصریح کرد: این فوج زلزله‌ها با پهنه گسله پیشوا منطبق است که از جنوب شرق پیشوا (در تلاقی با گسل گرمسار) آغاز می شود. گسل پیشوا همان گسلی است که از محدوده شهری پیشوا، ورامین و قرچک به جنوب ری و در جنوب منطقه 20 تهران (در تلاقی با گسل کهریزک) می‌رسد.

زارع درباره احتمال رخداد زلزله‌های بزرگ‌تر در این منطقه گفت: با توجه به رخداد زلزله 6 ریشتری سال 1384 میلادی (650 سال پیش) در همین منطقه که با جنبایی گسل پیشوا به وقوع پیوست و به ویرانی ورامین و ری منجر شد به نظر می‌رسد توان لرزه‌زایی گسل پیشوا حداکثر در حد بزرگی 6.5 ریشتر باشد. با توجه به ساختار زمین شناختی منطقه که دارای گنبدهای نمکی فراوان است، آزاد شدن انرژی گسل به صورت تدریجی است لذا به احتمال زیاد به جای رخداد زلزله‌ای شدید با تعداد زیادی زلزله با بزرگای کوچک تا شدید مواجه خواهیم بود که می تواند تا مدتها ادامه بیابد.

دانشیار پژوهشگاه زلزله شناسی تصریح کرد: زلزله های اخیر شرق و جنوب شرق تهران اگر چه در محدوده پایتخت و مرتبط با گسل‌های آن نبودند ولی با توجه به نزدیکی کانون این زلزله‌ها به پایتخت به عنوان زنگ خطری برای زلزله احتمالی تهران، عمده حساسیت‌ها و توجهات را به کلان شهر تهران جلب کردند در حالی که مناطق پاکدشت، قرچک، ورامین و پیشوا در نزدیکی کانون زلزله جوادآباد با احتساب حدود 300 هزار مهاجر افغانی حدود یک میلیون نفر یعنی 10 برابر بم جمعیت دارد و سایر مناطق حومه تهران از جمله فیروزکوه و لواسان و ... هم وضع مشابهی دارند و نمی‌توان به جمعیت فراوان آنها که از برخی مراکز استانهای کشور نیز بیشتر است بی‌توجه بود.

زارع با بیان این که زلزله‌های حاشیه پایتخت صرف نظر از جمعیت چند میلیون پهنه رومرکزی تهران با توجه به شرایط خاص مناطق فقیرنشین حاشیه شهر که در سازه‌هایی غیر استاندارد و شدیدا آسیب‌پذیر زندگی می‌کنند شایان توجه هستند، اظهار داشت: حاشیه‌های اغلب کلان شهرهای کشور از لحاظ آسیب‌پذیری در مقابل زلزله آسیب‌پذیرتر از مناطق مرکزی هستند و واقعیت نگران کننده دیگر شتاب بالای رشد جمعیت در این مناطق است به طوری که مثلا در حالی که نرخ رشد جمعیت در تهران 1.1 درصد است جمعیت مناطق حاشیه‌یی شهر با رشدی معادل 4.4 درصد در حال افزایش است.

این استاد برجسته زلزله‌شناسی که تجارب و سوابق زیادی در حوزه‌ ترویج علم و آگاه‌سازی عمومی در برابر مخاطرات زلزله دارد با اشاره به بازدید چند روز پیش خود از منطقه جوادآباد اظهار داشت: در کلان شهرهایی مثل تهران، مشهد، تبریز و ... به هر حال سازمان‌هایی و مراکزی در حوزه مدیریت سوانح و فعالیتهایی در حوزه مدیریت بحران در سالهای اخیر دیده ایم ولی در شهرهای حومه اغلب کمترین توجهی به مساله مدیریت بحران و آموزش مدیران و کارشناسان نشده است. البته طی جلسه ای که با مسوولان محلی در جوادآباد داشتیم، مدیر هلال احمر منطقه بسیار هوشمندانه مباحث را پیگیری می‌کرد و سوالات بسیار خوبی داشت که نشان می‌دهد در این مناطق هم کارشناسان علاقمندی هستند که در صورت توجه کافی امکان رشد این پتانسیلهای محلی در حاشیه کلانشهرها هم وجود دارد.

دکتر مهدی زارع

دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله خاطرنشان کرد:‌ شهرهای حومه مثل ورامین گزینه خوبی برای اجرای پایلوت طرح‌های سامانه هشدار زلزله و کاهش ریسک کلان شهرها هستند . امید است تا با اجرای چنین برنامه هایی ضمن بالا رفتن ضریب ایمنی، تبعات زلزله احتمالی در این مناطق که می‌تواند به سیل مهاجرت زلزله زده‌ها به کلان شهر و تبعات پیچیده آن منجر شود کاهش یابد.

دکتر زارع در ادامه در خصوص امکان پیش‌بینی زلزله‌های احتمالی آینده در پی زمین لرزه‌ی اخیر فیروزکوه و جوادآباد گفت:‌برای پیش‌بینی این که در منطقه‌ای احتمالا با رخدادهای لرزه‌یی بزرگتر مواجه خواهیم بود یا نه باید مدل خوشه‌یی روند لرزه‌خیزی منطقه را بشناسیم که اکنون با اطلاعات موجد روی این مدلها کار می‌کنیم ولی توسعه و تدقیق چنین مدلهایی نیازمند سرمایه گذاری در جهت توسعه شبکه های محلی و اجرای برنامه های کلان پژوهشی زلزله شناسی در این مناطق است.